1
NOOIT GEBOUWD ZUTPHEN: EEN EXPOSITIE OVER NOOIT GEREALISEERDE BOUWPLANNEN

De expositie was 2019 te bezoeken van 20 april tot en met 6 mei inde Burgerzaal van het oude stadhuis van Zutphen, Lange Hofstraat 4. Openingstijden: dinsdag tot en met zondag van 11:00 – 16:00. Zondag 29 april gesloten.

In overleg met de samenstelster (Martha Lauwes) mogen teksten en afbeeldingen met speciale toestemming op KijkopZutphen worden geplaatst.

Hoe zou Zutphen er uit hebben gezien als deze plannen, die u hier vandaag ziet, wel gerealiseerd waren? Daar kunt u zich vast een beeld van vormen bij het zien van de schetsen, Artist impressions en soms uitgewerkte tekeningen. Veel kijkplezier (met soms een huivering)!Er zijn zeker meer plannen geweest die niet zijn uitgevoerd. We weten dat in De Hoven in de jaren zestig van de vorige eeuw het plan was een flatgebouw te realiseren van tien verdiepingen hoog. Echter, daar hebben we geen tekeningen van. We hebben ook geen idee op welke plek dit gedacht was, dus dan wordt het moeilijk je daar een beeld
van te vormen.
In de tijd werd veel materiaal weggegooid omdat het toch niet gerealiseerd was. We mogen dus eigenlijk blij zijn dat we nog materiaal hebben kunnen vinden in de archieven.
NOOIT GEBOUWD ZUTPHEN

Op de plek waar nu de Broederenkerk staat werd in aanleg een Ridderzaal gebouwd door Reinald I van Gelre.

Hij liet dit vanaf (vermoedelijk) 1284 bouwen als nieuwe residentie.Op de plek waar nu de Broederenkerk staat, begon graaf
Reinald I van Gelre en Zutphen vermoedelijk in 1284 aan een deel ander ambitieus bouwproject.
Net als zijn zwager de Hollandse graaf Floris V, die in Den Haag bouwde, bouwde Reinald aan een Grote Zaal in Zutphen.
Westminster Hall in London diende als inspiratie. De Grote Zaal in Den Haag werd voltooid. Die kennen we nu als de Ridderzaal.
Het Zutphense bouwproject werd echter in 1288 gestaakt. In dat jaar verloor Reinald I de Slag bij Woeringen. Door het
enorme losgeld dat voor zijn vrijlating moest worden betaald,raakte hij bankroet en kon hij zijn plan niet afmaken.
In 1293 schonk zijn vrouw Margaretha van Dampierre het terrein en de gebouwen aan de dominicaner broeders. Zij hebben
de half voltooide zaal afgebouwd als kerk met een basiliekvorm. Deze kerk was omstreeks 1310 voltooid.
EEN ZUTPHENSE RIDDERZAAL?

De zeventiende-eeuwse torenspits van de Nederlandse Hervormde kerk te Zutphen ging kort na de oorlog (1948) in vlammen op.

Met het oog op het belang van de toren voor stad en streek, werd nog hetzelfde jaar een prijsvraag uitgeschreven.
In het programma van eisen werd gevraagd om een “moderne bekroning”. Uit 49 inzendingen werd het ontwerp onder motto
‘Isla’ van architect A. Doorewaard als winnaar gekozen.
Dit winnende ontwerp werd uiteindelijk toch niet uitgevoerd. De eigenaresse (Hervormde Gemeente Zutphen) was niet gelukkig
met de beslissing van de jury. Er ontstond een impasse die pas doorbroken werd toen het gemeentebestuur van Zutphen besloot de toren in eigendom over te nemen. Daarna sleepte de discussie over de vorm van de torenspits nog achttien jaar voort. Uiteindelijk werd besloten een replica te maken van de spits uit 1633/37 die in 1948 door de brand verloren was gegaan. In 1967 werd deze toren gerealiseerd.

TOREN OP WALBURGISKERK STRUCTUURPLAN GEMEENTE EN ALTERNATIEF VAN ‘T RONDJE

Eind jaren zestig stelde de gemeente een structuurplan op waarbij het verkeer alle ruimte moest krijgen: langs de Coehoornsingel en Overwelving kwam een 18 meter brede weg! Vierbaans! Er zouden dus veel panden gesloopt moeten
worden. De winkeliersvereniging ’t Rondje kwam met een alternatief voorstel. De gemeente stelde in het structuurplan voor om in de Polsbroek een tweede winkelcentrum te ontwikkelen voor de gewenste uitbreiding van winkeloppervlakte.
Dat zagen de winkeleigenaren van ’t Rondje niet zo zitten: dat zou bij hen klanten wegtrekken. Dus kwamen zij met een alternatief. Men wilde in het blok tussen Houtmarkt, Beukerstraat en Korte Hofstraat een dubbeldeks parkeergarage en een warenhuis realiseren. Men hield weinig rekening met de monumentale waarde van de panden! Dat was nog maar de eerste fase. Een tweede fase zou in het blok tussen Beukerstraat en Oude Wand worden gerealiseerd met meer culturele functies. De Beukerstraat werd dan voorzien van een dak tussen begane gronden verdieping zodat men droog kon lopen van het ene gebied naar het andere. De gemeente ging serieus in op het voorstel van de winkeliers van ’t Rondje en schakelde een deskundige in die met de winkeliers meedacht over de plannen.

Na een jaar bleek het draagvlak voor het plan onder de ondernemers toch minder groot, vooral omdat ze zelf moesten zorgen voor de financiering. De Zutphense Koerier (oplage 30.500 en een verspreidingsgebied van Ruurlo, Gorssel tot Hengelo (G)) besteedde er een ‘special’ aan. Destijds was de heer Theo Engelen voorzitter van de winkeliers) vereniging ’t Rondje. Hij kwam in 2001 met een plan voor een ‘koopgoot’ voor de panden aan de Houtmarkt.

PRIJSVRAAG VOOR STADHUIS: INZENDINGEN VAN KROMHOUT EN VAN BERLAGE

Toen het oude stadhuis in 1890 te klein werd, schreef de gemeente een prijsvraag uit. Er kwamen 55 inzendingen, waaronder
één van de later zo gevierde architect H.P. Berlage.
De meeste plannen waren – geheel volgens de tijdgeest -geïnspireerd door het Hollands maniërisme. Alle inzendingen werden door de jury afgewezen. Hoe nu verder? Op basis van een ontwerp van de Utrechtse architect J.A. Loran, die een goedgekeurd grondplan had gemaakt maar met “gevels daarentegen zoo verre beneden het peil (…) van de eisen”, moesten twee andere architecten een tweede ontwerp indienen. Ook deze plannen sneuvelden. Vaktijdschrift De Opmerker noemde de hele prijsvraag een grote mislukking en twijfelde terecht aan de financiële basis van het hele idee. Uiteindelijk werd de hele nieuwbouw afgeblazen (vanwege de hoge kosten) en werd besloten tot renovatie. De hier getoonde inzending van Kromhout is gelukkig bewaard gebleven in het Zutphens archief. Hij verdiende er 200 gulden mee!

ALTERNATIEF PLAN VOOR STADHUIS UIT 1993

De architectencombinatie Meerstadt & de Wilde kwam in 1994 met een alternatief plan voor het stadhuis, toen de bouw
op de huidige locatie nog niet was gestart.
Er was discussie in de raad over de locatie van een nieuw stadhuis. Men neigde ernaar een plek buiten de binnenstad te kiezen: aan de Houtwal achter het politiebureau. Uiteindelijk is gekozen om te bouwen op de driehoek Lange Hofstraat, Kuiperstraat, Gravinnenhofsteeg (het huidige ‘nieuwe’ stadhuis). Toen de bouw daarvan nog niet was gestart, kwam de architectencombinatie Meerstadt & de Wilde met een alternatief plan op de plek van de Witte vleugel (achter het Oude stadhuis). Dit alternatief werd serieus bekeken, maar uiteindelijk afgewezen omdat het gemeentebestuur te grote weerstand uit de bevolking verwachtte voor het slopen van deze in de jaren ’50 gerealiseerde “Witte vleugel”.

PAARDENWAL PRIJSVRAAGONTWERPEN

Inzendingen van de prijsvraag in 1996 voor een ontwerp met commerciële ruimtes en woningen die het zicht op de toren
aan de Armenhage moesten respecteren.
Op deze locatie stond een voormalige brandweerkazerne .In plaats van de kazerne zou de woningstichting nieuwbouwwoningen
realiseren. Toen de kazerne was gesloopt, ontstond het fraaie zicht op de toren aan de Armenhage. Vanuit de bevolking werd daarom aangedrongen geen bebouwing te realiseren maar een parkachtige aanleg. Het college besloot in 1996 om een prijsvraag uit te schrijven waarbij een invulling op die plek het zicht op de toren zou respecteren. Dat heeft geleid tot 101 inzendingen waaruit een deskundige jury drie genomineerden heeft gekozen. De bevolking mocht toen stemmen welke van de genomineerden de voorkeur had. Dat plan is ook gerealiseerd.

RECHTBANK AAN MARTINETSINGEL

Ontwerp van een glazen ruimte om de toegangscontrole van de rechtbank in onder te brengen.
In 2005 werden er, na een aantal incidenten in rechtbanken, eisen gesteld aan de toegang tot rechtbanken. Bezoek moest
beter worden gecontroleerd middels detectiepoortjes en bagage en jassen moesten door een scanapparaat. De rechtbank vond dat hier binnen het gebouw niet in kon worden voorzien, dus kwam er een ontwerp van Rijnboutt (ook de architect van de nieuwbouw aan de achterzijde) voor een ‘glazen doos’ geplaatst vóór de rechtbank. Het college oordeelde dat dit een aantasting van de architectuur van het gebouw was en ging niet akkoord. Daarna is toch binnen het gebouw een oplossing gevonden.

RAVELIJN

Plan voor een woontoren van meer dan vijftig meter aan de Verdistraat.
In 1998 is gestart met een ontwikkeling langs de Verdistraat .Ingegeven door de wens om daar veel woningen te realiseren in verband met de haalbaarheid (het was een terrein waar een oliehandel en een steenhouwerij waren gevestigd, dus veel
saneringskosten) maakte de architect Hans Karsen een plan voor een woontoren van meer dan vijftig meter hoog.
Dat vonden veel mensen in Zutphen niet gewenst. Er is toen in opdracht van de gemeente een studie uitgevoerd waar hoogbouw accenten zouden kunnen komen en ook hoe hoog er dan maximaal gebouwd zou kunnen worden. De toren is er daarna niet gekomen. Ook het alternatief voor drie torens van dertig meter hoog vond men te groot.

BERKEL EN HOF 8

Plan voor (te veel) woningen tussen Rijksstraatweg en de Berkel uit 2008.

Plan in Warnsveld dat reeds voor de samenvoeging Zutphen-Warnsveld was bedacht op de plek van de voormalige Peugeot garage aan de Rijksstraatweg. Er kwam veel weerstand tegen vanuit de buurt en vanuit organisaties die het groen en de
historie van Warnsveld behartigden. In 2005 is in overleg met omwonenden en organisaties een nieuw plan ontwikkeld, met een andere stedenbouwkundige opzet en met minder woningen. De ontwikkelaar/bouwer veranderde dit plan echter weer veel meer appartementen – op grond van economische motieven. De gemeente heeft het plan uiteindelijk afgekeurd: te veel, te massaal voor de locatie.
BROEDERENKERKPLEIN

Plannen voor één woning (1987) en voor een complex met meerdere appartementen (2005) tegenover de Broederenkerk.
Voordat de drie woningen – in historiserende stijl – tegenover de Broederenkerk zijn gebouwd zijn er voor deze plek meerdere
plannen gemaakt. De ene uit 1987 – van architect Géke de Wilde – gaat uit van een woonhuis met atelierruimte, de ander
uit 2005 – van AWG architecten – van acht appartementen. Er is ook nog een plan geweest voor twaalf appartementen
van Maas Architecten, maar daar hebben we geen materiaal van kunnen vinden.

Op de locatie naast het “Broederenklooster” zijn door de tijd diverse plannen bedacht. Het laatste plan voor nieuwbouw van de Musea Zutphen dateert uit 2014.
Door bombardementen in de Tweede Wereldoorlog waren de panden naast het Stedelijk Museum weggevaagd. Er is in 1947 een plan voor wederopbouw gemaakt om in dezelfde rooilijn bebouwing terug te plaatsen. Het enige dat daarvan – uiteindelijk in 1965 – is gerealiseerd is het parkje met hagen en het Gideonmonument waar de herdenking van WO II op 4 mei plaatsvindt.
De aanleg hiervan in renaissancestijl werd door de ‘vereniging Vrienden van het Stedelijk Museum’ aan de gemeente aangeboden vanwege het 775-jarig bestaan van de stad. Jaren later (tweede helft jaren negentig) heeft ook KdW architecten (tegenwoordig Attika) een plan gemaakt voor dat terrein. Daarbij gaf hij ruimte voor uitbreiding van het museum in combinatie met tien woningen. Het plan van Bierman Henket moest de huisvesting worden van het Stedelijk Museum, het Henriette Polakmuseum, archeologie en de VVV. Door veel protest vanuit de samenleving besloot de nieuw gevormde raad in 2014 dat dit plan niet door kon gaan. De genoemde functies, met uitzondering van de VVV, zijn nu ondergebracht in het “Hof van Heeckeren” aan het ’s Gravenhof.

ROZENGRACHT 10 KUNSTWERK STADSSIERAAD OVER DE BERKEL

In 2008 was het plan om een kunstwerk te realiseren over de Berkel nabij het Broederenkerkplein.
De opdracht voor het ontwerp was gegeven aan kunstenaar Marcel Smink. Hij maakte een ontwerp voor een “Stadssieraad”:
een bedelketting waarbij de bedels verwijzen naar poorten, (verdwenen) torens en een ‘nog niet gevonden toren’. De kunstenaar noemt het een sieraad voor een hedendaagse stad in de gedaante van historische verdedigingswerken.
Tijdens de bestemmingsplanprocedure die voor realisatie hiervan nodig was, bleek dat er bij de omwonenden veel weerstand was tegen uitvoering van dit plan. Tegelijkertijd moest de gemeente bezuinigen. Daarom is toen besloten om het niet uit te voeren.

In 2009 ontstonden ideeën om de IJsselkade nieuw vorm te geven.

In het kader van het programma ‘Rivier in de Stad’ moest ook het water van de IJssel meer ruimte krijgen om te voorkomen dat bij hoge waterstanden het water van de IJssel de stad in zou stromen. Bureau BDP/Khandekar maakte een ontwerp waarbij de auto’s verdiept konden parkeren en de bezoekers op een verhoogde kade konden recreëren. De parkeerbak kon dan dienen voor verruiming van de rivier: die kon vollopen bij extreme hoogte van de waterstand van de IJssel (dan konden de auto’s er niet parkeren!).

BASSEROORD NIEUWE INVULLING (2010)
Om ook grotere winkelketens te kunnen vestigen werd voor dit deel van de stad in 2010 een plan gemaakt.
Uit het voorwoord van Rik de Lange (wethouder) in het masterplan voor Basseroord:
“Basseroord & Overwelving kan de ruimte bieden aan de wat grotere detailhandel, veelal publiekstrekkers van formaat. Een
mooie aanvulling op de detailhandel in de binnenstad. Ook als woon- en werkomgeving is het gebied zeer interessant. Immers:
het bevindt zich op een steenworp afstand van het station, nabij de centrumring en op loopafstand van de bruisende binnenstad.
De vernieuwing van Basseroord & Overwelving is daarom goed voor de inwoners van Zutphen, voor het mkb en voor bezoekers.
Ik ben er daarom van overtuigd dat we er onze positie als centrumgemeente mee versterken.” Stedenbouwkundig bureau BDP Khandekar stelde in oktober 2010 het masterplan op waarmee in woord en beeld, op papier is gezet welke veranderingen nodig zijn om deze ambitie te realiseren. Ontwikkelaars zijn vanwege de crisis afgehaakt om dit plan tot uitvoering te brengen.

Samengesteld door: Jon van den Elst, Michel Groothedde,
Etienne van den Hombergh, Martha Louwes, Henk Sieben.
Vormgeving tentoonstelling: Martha Louwes en Els Lutgerink.
Vormgeving drukwerk: de Procescartograaf
Met dank aan Attika architecten, Hans Karsen c.s. architectuur
en stedenbouw en BDP voor het beschikbaar stellen van materiaal.
Overig materiaal uit archief gemeente Zutphen en RAZ
(Regionaal Archief Zutphen).
Dank aan Dijkman Bouw voor het beschikbaar stellen van het steigermateriaal.