April 2013 werden er ter opfleuring van de Fontijn op de Houtmarkt drie bomen geplaatst. Tulpen-of Amberbomen of met hun Latijnse naam Liquidambar styraciflua.
In de plantgaten werd zoals bij elke graafwerkzaamheid in Zutphen, archeologisch onderzoek verricht. De archeologen stuitten op een wel heel bijzondere vondst. Er werd een zogenaamde kwadrant of quadrans gevonden, een bijzonder soort horloge dat dateert rond 1300.
De Houtmarkt aangelegd rond 1300, door de gracht van een voormalige ringwalburcht te dempen. De oudste huizen aan deze markt dateren uit het eerste kwart van de 14e eeuw. Uit hetzelfde tijdvak zou de kwadrant stammen. Dit komt overeen met de vorm van de gotische letters, zoals die ook voorkomen op zegels uit dezelfde periode, toen graaf Reinoud I de scepter zwaaide over het graafschappen Zutphen en Gelre (zie: Charterverzameling Gelders Archief). De Zutphense kwadrant is sterk verbogen en bevat enkele haarscheuren, waardoor hij niet meer functioneel is. Er is daarom geopperd dat het gereedschapje door de middeleeuwse eigenaar is weggegooid nadat het onbruikbaar geworden was.
Uit de onderzochte messinglegering blijkt dat de Zutphense kwadrant is geproduceerd in de Zuidelijke Nederlanden. Aan de metaalsamenstelling is zink toegevoegd, iets wat in de Middeleeuwen in met name in de Belgische voerstreek werd gebruikt voor de messingproductie.
Kwadranten zijn bijzonder zeldzaam. Het in Zutphen gevonden exemplaar geldt als het oudste dat in christelijk Europa bekend is.
Tijdmeting en navigatie
Voor een tijdmeting is het kwadrant alleen nauwkeurig op de 51e breedtegraad. Op die lijn liggen Zuid Engeland en Vlaanderen. Het feit dat het kwadrant vooral ook een navigatie-instrument was, maakt dat de herkomst volgens de archeologen in het kustgebied gezocht moet worden. Naast het bepalen van de tijd kon het kwadrant ook gebruikt worden om te navigeren tussen de 51e en 63e breedtegraad. Dit is precies het Hanzegebied tussen Zuid-Vlaanderen tot iets boven Bergen in Noorwegen.
Zutphense kooplieden voeren rond 1300 vaak naar Vlaanderen, Noord-Engeland, Bergen en de Oostzeesteden. Een Zutphense Hanzehandelaar heeft naar alle waarschijnlijkheid de kwadrant in een Vlaamse stad gekocht. Het instrument was voor de oversteek naar Noord-Engeland en Noorwegen (Bergen) een onmisbaar hulpmidddel.
In de Gracht
Tussen 1300 en 1325 werd de in onbruik geraakte verdedigingsgracht van Zutphen gedempt
De plaats waar de kwadrant werd gevonden, op de huidige markt die zich bevindt daar waar vroeger de verdedigingsgracht liep, werd dicht gegooid met mest, zand, huisvuil en alles waar men van af moest. Daarom is de ondergrond van niet alleen de gracht, maar heel Zutphen, bestempeld als archeologisch erfgoed. Zomaar graven is er niet meer bij.
De quadrans
Een kwartrond messing schijfje met lange zijden van ongeveer 60 mm. Aan één van de rechte zijden zitten twee kleine stukjes staal waarin een gaatje zit en in de hoek een klein ringoogje waaraan een touwtje met een klein loden gewichtje. Aan de buitenrand bevindt een gradenboog.
Hoe werkt de quadrans?
Aan het ringoogje hing een touwtje met daaraan een loden gewichtje. Mensen hielden de quadrans langs de neus en knepen hun linkeroog dicht, waarna de quadrans op de zon werd gericht. Hoe hoger de zon stond, hoe kleiner de hoek van het verzwaarde touwtje ten opzichte van de gradenboog was. Om de tijd te bepalen, schoof de gebruiker een knoop omhoog of omlaag, langs de juiste horizontale ‘kromme’. De quadrans telt zes van deze ‘krommen’ die overeenkomen met bepaalde maanden: een kromme voor december en januari, november en februari, oktober en maart, september en april en eentje voor augustus en mei en juli en juni. Met behulp van verticale krommen (van links naar rechts) kon de gebruiker vervolgens tellen hoe laat het was.
Mogelijke toepassing
De kwadrant gaat uit van een breedtegraad van circa 51 graden Noorderbreedte. De schepen vanuit Hanzestad Zutphen
Nachtgebruik Kwadrant
bestreken in die tijd het gebied van Bergen (Noorwegen) tot Brugge (Vlaanderen). Behalve op Bergen voeren de Zutphense schepen ook op Engeland en de Oostzee. Door gemeentearcheoloog Michel Groothedde is er tijdens de presentatie van de vondst gespeculeerd dat de kwadrant door zeevaarders zou kunnen zijn gebruikt.
Een andere optie is mogelijke toepassing voor religieuze doeleinden. Zo hanteerde het kloosterleven een strak protocol van gebeden verspreid over de dag. Deze Zutphense kwadrant gaat uit van gelijke uren. Dit was rond 1300 een nieuw uitgangspunt, omdat ongelijke uren van oudsher de heersende dagindeling vormden. De eerste mechanische uurwerken deden pas aan het eind van de 14e eeuw hun intrede.
Vaak werden hierbij op de waag of gangregelaar afwisselend ongelijke dag- en nachturen ingesteld. Voorts vermelden middeleeuwse manuscripten een toepassing door landmeters en bouwmeesters.
‘s Nachts
De zeldzame quadrans vonden was vooral ’s nachts goed te gebruiken. Dat blijkt uit onderzoek dat de archeologische dienst de afgelopen dagen uitvoerde samen met enkele wetenschappers uit binnen- en buitenland. “Navigatie ’s nachts was eenvoudiger dan overdag”, zegt stadsarcheoloog Davy Kastelein. “Door de hoogte van de Poolster te meten kon rechtstreeks de breedtegraad worden bepaald.
De Poolster staat immers altijd loodrecht boven de Noordpool, terwijl voor de zon altijd correctietabellen nodig zijn omdat de zonnestand per breedtegraad afwijkt. Correcties voor de aflezing zijn bij de Poolster niet nodig.” Zutphen kreeg afgelopen week hulp van meerdere wetenschappers.
Zo attendeerde dr. Iohn Davis van de British Sundial Society de Zutphense archeologen erop dat de quadrans, een tijd- en navigatie-instrument uit omstreeks 1300, vooral in de nachtelijke uren eenvoudig hanteerbaar was. Dr. Rob van Gent van de Universiteit Utrecht wees op een aantal oude prenten waarop een quadrans staat afgebeeld. “Het nachtelijke gebruik van de quadrans wordt bevestigd door deze oude afbeeldingen, waarbij de waarnemer de hoogte van een hemellichaam bepaalt door langs het apparaat te kijken”, weet Kastelein. “Overdag is dit onmogelijk omdat je dan verblind zou worden door de zon. Het was dus logischer om het apparaat lager te houden en te kijken hoe de schaduw op beide vizieren viel.”
Ook dit wordt bevestigd door een oude prent. Daarop is nóg een toepassing van de quadrans te zien: het meten van de hoogte van gebouwen, zoals torens (zie hiernaast). Daarvoor moest wel de afstand tot het object bekend zijn. De komende weken wordt het onderzoeksrapport opgesteld. Ook wordt er een artikel geschreven voor een wetenschappelijk tijdschrift. De quadrans is te bewonderen in Musea Zutphen aan het ’s Gravenhof .
